0लेखिका | गजाला सय्यद
'स्किझोफ्रेनिया' हा एक प्रकारचा मानसिक आजार आहे. यामध्ये अनेक लोक हरवत चालले आहेत, कारण स्किझोफ्रेनिया हा असा आजार आहे, ज्यामध्ये व्यक्तिला जग वेगळं वाटायला लागतं. व्यक्तीचा आभास, भ्रम, भीती, चिंता, विचार यामुळे स्किझोफ्रेनिया निर्माण होतो आणि यामुळे व्यक्तिंना एकटे वाटणे, आभास होणे, भीती वाटणे अशा प्रकारच्या समस्यांना तोंड द्यावे लागते. यामुळे व्यक्तिंना लहान लहान गोष्टींची देखील चिंता होते, त्यामुळे ते नेहमी गडबडीत किंवा रागात असू शकतात. या व्यक्तिंना त्यांचे जग हे वेगळे वाटायला सुरुवात होते. ज्यामुळे ते स्वतःच्याच जगात जसे भान हरवून गेलेले असतात. ते फक्त आणि फक्त स्वतःच्याच धुंदीत असतात. बाकी कोठे काही चालू त्यात कोणताही संबंध त्यांना नसतोच...हा आजार दीर्घकालीन स्वरूपाचा आहे, मात्र योग्य वेळी उपचार केले तर व्यक्ति सर्वसामान्य आयुष्य ही जगू शकतो..!!
स्किझोफ्रेनियाची भारतात मोठ्या वाढ होताना दिसत आहे. अनेक व्यक्तिंना चिंता असतेच मात्र प्रत्येक गोष्टीवर विचार करणे, राग येणे, चीड चीड होणे, भास होणे, भ्रम होणे असे प्रकार व्यक्तींमध्ये दिसू लागतात. या आजाराची सुरूवात तरूणपणात होते. मुख्यतः आनुवंशिकता, मेंदूत होणारे रासायनिक बदल आणि आजूबाजूची परिस्थिती (ताणतणाव, गांजा सारख्या अमलीपदार्थाचे व्यसन, जन्माच्या वेळी काही त्रास इ.) घरात, जवळच्या नातेवाईकांमध्ये आजार असल्यास तर शक्यता वाढते. आई वडिलांपैकी कोणाला असेल तर १० ते २० टक्के आजार होण्याची शक्यता असते. मेंदूमधील डोपामाईन नावाचे रसायनाचे प्रमाण वाढल्यास त्रास होऊ शकतो. पुढीलपैकी लक्षणे स्किझोफ्रेनिया असू शकतो.
भास होणे –
अशा व्यक्तिंना नेहमी भास होत राहते. त्यांच्यासाठी कोणत्याही प्रकारच्या गोष्टींचा भास होणे सर्वसाधारण आहे. जसे तेथून कोण तरी बघतोय! हा मला मारणार तर नाही ! मला आज काही होणार तर नाही! असे अनेक प्रकारचे भास या व्यक्तिंना होत असतात. ज्यामुळे ते गोंधळले असतात.
भ्रम होणे –
अशा व्यक्तिंना कोणत्याही गोष्टींचे भ्रम होणे अनिवार्य आहे, त्यांना विचित्र आवाज ऐकायला येतो, अस्तित्वात नसलेल्या गोष्टी देखील दिसू लागणे, ज्या गोष्टी नाहीतच अशा गोष्टी देखील जाणवू लागणे या प्रकारे भ्रम होणे, भ्रमामध्ये असणार्या व्यक्तीबाबत सगळ्यात मोठी समस्याही असते की, त्यांना भ्रम होतो आहे हे समजावणे सर्वात कठीण काम असते. त्याची एवढी खात्री असते की ते कोणाचही ऐकायला तयार नसतात. त्यांना दिसणारी, जाणवणारी गोष्ट अस्तित्वामध्ये नाही आहे, हे मान्य करणे जड जाते. त्यांना मुद्दाम त्रास दिला जात आहे असे त्यांना वाटू लागते.
विचार करताना अडथळा निर्माण होणे –
व्यक्तीच्या विचार करायच्या प्रक्रियामध्ये फरक जाणवायला लागतो. त्यामध्ये एका प्रकारचा विशिष्टपणा जाणवतो. गप्पा मारताना स्किझोफ्रेनियाचा रुग्ण हा एका विषयावर दुसर्या विषयावर कोणत्याही कारणाशिवाय जाऊन बोलू लागतो. उदा. एखाद्या विषयी बोलता- बोलता दूसरा विषय मध्ये काढणे, हे असे वागणे असल्यास समोरचा व्यक्ती हा वैतागू शकतो. सतत विषय बदलत गेल्याने ऐकणारा पुन्हा त्या व्यक्तीशी बोलायला जाणारही नाही.
प्रेरणेची कमतरता –
कोणतेही काम करायची इच्छा होत नाही. ते काम करणे टाळू लागतात. त्यांना काम करण्यामागची प्रेरणा संपते. दैनंदिन जीवनामध्ये लागणारी कामे, उदा. साफसफाई, कपडे धुणे, जेवण बनवणे अशी कामे देखील करत नाही.
चिंता होणे किंवा भीती वाटणे –
अशा व्यक्तिंना नेहमी कोणत्याही गोष्टींची चिंता वाटायला लागते. कोणत्याही लहान लहान गोष्टी मोठ्या वाटू लागतात. अशा व्यक्तिंना अंधारात देखील भीती वाटते. ते अंधारात देखील राहू शकत नाही.
स्किझोफ्रेनियाची समस्या असलेल्या व्यक्तीला लक्षणांच्या स्वरूपात अनेक समस्या दिसू शकतात. या समस्या पुढीलप्रमाणे आहेत.
- स्किझोफ्रेनिया व्यक्तीला दुसऱ्याशी बोलणे आवडत नाही.
- स्किझोफ्रेनिया व्यक्तीला त्रास होतो. त्या व्यक्तीला भूक आणि तहान याची जाणीव होत नाही.
- स्किझोफ्रेनिया ग्रस्त व्यक्तीचे वर्तन असामान्य आहे.
- स्किझोफ्रेनिया ग्रस्त व्यक्ती नेहमी उदास असते.
- स्किझोफ्रेनियामुळे, लोक दुःख आणि आनंद यात फरक करू शकत नाहीत.
- अभ्यासात एकदम मागे पडणे, विनाकारण चिडचिड, एकलकोंडेपणा.
- स्वतःकडे नीट लक्ष न देणे, स्वच्छता न पाळणे, (अंघोळ रोज न करणं) याच बरोबर विचित्र भास होणे.
- मनात शंका संशय येणे, स्वतःशी पुटपुटणं, हातवारे करणे अशी लक्षणे जर ६ महिन्यांपेक्षा जास्त काळ जाणवली तर याला ‘स्किझोफ्रेनिया’ आजार झाला आहे असं म्हणता येईल.
या मानसिक आजारात व्यक्ती कोणत्याही एका कामात लक्ष केंद्रित करू शकत नाही. मग तो अगदी टीव्ही पाहत असला तरी. तो एका जागी थोड्या काळासाठी राहू शकत नाही. कामावर, शाळेत किंवा इतर ठिकाणी एकाग्रतेने वेळ घालवता येत नाही. कुणी काही सांगत असले तरीही या व्यक्ती त्या बोलण्याकडे लक्ष केंद्रीत करू शकत नाही.
उपचार –
रुग्णांची इच्छाशक्ती आणि योग्य इलाज या दोन गोष्टी असल्यास कोणताही आजार बरा होऊ शकतो. स्किझोफ्रेनियावरही उपचार शक्य आहे. मानसिक पद्धतीच्या या आजारासाठी योग्य समुपदेशन, सायकोथेरेपी आणि अन्य थेरेपी सेशन्स फायदेशीर ठरतात. सायकोलाॅजिकल समुपदेशनामुळे स्किझोफ्रेनियाची लक्षणे कमी होण्यास मदत होते. अशा परिस्थितीत आपण त्यांना समजून घ्यायला हवे, अशा व्यक्ती सोबत वाद विवाद टाळायला हवा. त्यांना शांत वातावरणात, जिथे त्यांचे मन लागेल तेथे जायला हवे.!!